شهر تربهتُرَبه، وادی و شهری در غرب کشور عربستان سعودی است و در حال حا‌ضر یکی از شهرهای استان مکه به شمار می‌آید. ۱ - موقعیت جغرافیاییشهر تربه در ۱۶۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر طائف، بر سر راه مکه به یمن در °۲۱ و ´۲۱ عرض شمالی و °۴۱ و ´۶۵ طول شرقی در ارتفاع ۱۷۷، ۱ متری از سطح دریا قرار دارد. [۱]
وهبه، حافظ، جزیرة العرب فی‌القرن العشرین، ج۱، ص۳۶، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۲]
» Turabah, Saudi Arabia Page «, Global Gazetteer, www fallingrain Com/ world/ SA/۱۴/Turabah html، ج۱، ص۲..
در سده‌های نخستین اسلامی نویسندگان و جغرافی‌دانان از وادی تربه در ناحیۀ عبلاء، و به فاصلۀ ۴ شب از مکه در راه صنعا و نجران یاد کرده‌اند [۳]
ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۱۷، بیروت، دارصادر.
[۴]
قدامة بن جعفر، «نبذ من کتاب الخراج و صنعة الکتابة»، ج۱، ص۱۳۳-۱۳۴، همراه المسالک و الممالک.
و آورده‌اند که مسکن و موطن قبایل بنی‌عامر و بنی‌هلال، و دره‌ای پر آب و حاصل‌خیز بوده است که از وادی صدر در سراة زهران شروع می‌شود و تا ۸۰ کیلومتر پیش می‌رود تا به تربة‌البقوم می‌رسد [۷]
همدانی، حسن، صفة جزیرة‌العرب، ج۱، ص۸۹، به کوشش محمد، صنعا، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۹]
زهرانی، علی، المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیة، ج۲، ص۵۵، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
[۱۰]
اصفهانی، حسن، بلاد العرب، ج۱، ص۱۰۹، به کوشش حمد جاسر و صالح علی، ریاض، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م.
سلمی [۱۱]
سلمی، عرام، «اسماء جبال تهامة و سکانها»، ج۱، ص۴۱۶-۴۱۷، نوادر المخطوطات، المجموعة الخامسه، به کوشش عبدالسلام هارون، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
نیز از معدن برم، و دوکوه به نام شوانان ــ کـه محل زنـدگی قبایل غامد، خثعم، سلول، سواء‌ة بن عامر و عنزه در این دره بوده ــ یاد کرده است. رود تربه نیز که در این وادی جریان دارد، شاخابه‌های بسیاری دارد و چند رود هم به آن ملحق می‌شود. معروف است که بیش‌تر آب سرزمین سراة زهران به این رود می‌ریزد، [۱۳]
زهرانی، علی، المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیة، ج۱، ص۷، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
از جمله آبی است که از یک تپۀ آتش‌فشانی واقع در دشتی میان وادی تربه و وادی صدر سرچشمه می‌گیرد و جنوبی‌ترین ریزابۀ وادی تربه به شمار می‌آید [۱۴]
Philby, J, Arabian Highlands, New York, ۱۹۵۲ ص۵۱-۵۳.
۲ - پیشینه تاریخیمحققان احتمال داده‌اند که محلی به نام تُرَبَن که در کتیبه‌ای مربوط به دورۀ ابرهه آمده، همین شهر تربۀ کنونی است. [۱۵]
Smith, S,» Events in Arabia in the ۶th Century A D «, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London, ۱۹۵۴, vol XVI، ج۱، ص۴۳۵-۴۳۶.
در حوادث مربوط به صدر اسلام نیز از این شهر یاد شده است؛ چنان‌که آورده‌اند، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) در شعبان ۷/ دسامبر ۶۲۸ عمر بن خطاب را با ۳۰ نفر به جنگ هوازن در تربه فرستاد و عمر هم با راهنمایی بنی‌هلال به آن‌جا رفت. ۲.۱ - درگیری‌های آلسعوددر سده‌های اخیر شهر تربه بار دیگر به مناسبت مقاومت شدید در برابر نیروهای محمدعلی پاشا، خدیو مصر (۱۲۳۴ق/ ۱۸۱۹م) و نبرد نیروهای عبدالعزیز سعودی و شریف حسین (۱۳۳۷ق/ ۱۹۱۹م) در آن‌جا شهرت یافت. [۱۷]
اکوع، محمد، حاشیه بر صفة جزیرة العرب (نک: هم، ج۱، ص۸۹، همدانی).
در اوایل سال ۱۲۰۶ق/۱۷۹۱م، شریف مکه که از پیوستن قبیلۀ بقوم، ساکن در تربه به صفوف دشمنان در محل درعیه، مرکز آل سعود آگاه شده بود، نیرویی به فرماندهی برادرش، عبدالعزیز برای سرکوب آنها فرستاد. عبدالعزیز در این کار موفق نشد، اما بعداً در ۱۲۰۹ق/۱۷۹۴م نیرویی دیگر به فرماندهی امیرسعود به تربه فرستاد. آنها تربه را به محاصره گرفتند و بسیاری از نخل‌های اطراف آن‌جا را قطع کردند. اهالی برای جنگ خارج شدند و پس از کشته‌شدن عده‌ای، امیرسعود ناچار به صلح گردن نهاد [۱۸]
خزعل، حسین، حیاة الشیخ محمد بن عبدالوهاب، ج۱، ص۳۲۷، بیروت، ۱۹۶۸م.
[۱۹]
خزعل، حسین، حیاة الشیخ محمد بن عبدالوهاب، ج۱، ص۳۶۵-۳۶۶، بیروت، ۱۹۶۸م.
[۲۰]
Philby, Sa’udi Arabia, Beirut, ۱۹۶۸، ص۸۵.
در آغاز سال ۱۲۲۹ق/۱۸۱۴م احمد توسون، فرمانده ترک به تربه لشکر کشید، اما در برابر محمدعلی پاشا کاری از پیش نبرد. در ۱۸۱۵م عبدالله بن سعود برادر خود، فیصل را به فرماندهی نیروهای مستقر در تربه منصوب کرد و خود با گروهی به غزیل در وادی تربه رفت و به جنگ با قوای مصر پرداخت، اما ناچار به عقب‌نشینی شد. قوای مصر دست به پیشروی زد و اندکی بعد که فیصل نیز تربه را رها کرد، مصریان بر آن‌جا استیلا یافتند [۲۱]
Philby, Sa’udi Arabia, Beirut, ۱۹۶۸، ص۱۲۸-۱۲۹.
در ۱۳۳۷ق/ ۱۹۱۹م شریف عبدالله بر نیروهای ملک عبدالعزیز پیروز شد و تربه را تصرف کرد. [۲۲]
زرکلی، خیرالدین، شبه‌الجزیرة فی عهد الملک عبدالعزیز، ج۱، ص۳۲۰-۳۲۱، بیروت، ۱۹۸۵م.
در ماه مۀ همان سال، شریف حسین پسر دوم خود، عبدالله را با قوای کافی به تصرف خرمه فرستاد. عبدالله در تربه با قوای ابن‌سعود و خالد بن لوی، امیر خرمه رو به رو شد و شکست خورد.با آن‌که ابن‌سعود واحه‌های تربه را جزو قلمرو خود کرد [۲۳]
Philby, Sa’udi Arabia, Beirut, ۱۹۶۸، ص۲۷۷.
، اما بر اثر اخطار دولت انگلستان [۲۴]
وهبه، حافظ، جزیرة العرب فی‌القرن العشرین، ج۱، ص۲۱۱، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
نیروهای خود را از تربه خارج کرد و به ریاض رفت. با این حـال، ابن‌سعود همچنان تربه را در قلمرو خود محسوب می‌کرد و چندی بعد فیصل را به بلندی‌های عسیر و واحه‌های اطراف آن فرستاد و او نیز تربه را تصرف کرد [۲۵]
Philby, Sa’udi Arabia, Beirut, ۱۹۶۸، ص۲۷۸-۲۷۹.
شهر تربه اکنون در استان مکه است. [۲۶]
EI۲، ج۱۰، ص۶۷۰.
در قسمتی از وادی تربه آثاری از گورهای کهن وجود دارد که طول هر یک ۲ متر و عرض آن ۵/۱ متر است. [۲۷]
زهرانی، علی، المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیة، ج۲، ص۵۶، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
۳ - فهرست منابع(۱) ابن‌خردادبه عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۸۹م. (۲) ابن‌سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر. (۳) ابو‌عبید بکری، عبدالله، معجم مااستعجم، به کوشش مصطفی سقا، قاهره، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م. (۴) ادریسی محمد، نزهة المشتاق، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م. (۵) اصفهانی حسن، بلاد العرب، به کوشش حمد جاسر و صالح علی، ریاض، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م. (۶) اکوع محمد، حاشیه بر صفة جزیرة العرب (نک : هم، همدانی). (۷) خزعل حسین، حیاة الشیخ محمدبن عبدالوهاب، بیروت، ۱۹۶۸م. (۸) زرکلی خیرالدین، شبه‌الجزیرة فی عهد الملک عبدالعزیز، بیروت، ۱۹۸۵م. (۹) زهرانی علی، المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیة، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م. (۱۰) سلمی عرام، «اسماء جبال تهامة و سکانها»، نوادر المخطوطات، المجموعة الخامسه، به کوشش عبدالسلام هارون، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م. (۱۱) قدامة بن جعفر، «نبذ من کتاب الخراج و صنعة الکتابة»، همراه المسالک و الممالک (نک : هم، ابن خردادبه). (۱۲) وهبه حافظ، جزیرة العرب فی‌القرن العشرین، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۱۳) همدانی حسن، صفة جزیرة‌العرب، به کوشش محمد، صنعا، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۴) حموی یاقوت، بلدان. (۱۵) EI۲. (۱۶) Philby, J, Arabian Highlands, New York, ۱۹۵۲. (۱۷) Philby, Sa’udi Arabia, Beirut, ۱۹۶۸. (۱۸) Smith, S,» Events in Arabia in the ۶th Century A D «, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London, ۱۹۵۴, vol XVI. (۱۹)» Turabah, Saudi Arabia Page «, Global Gazetteer, www fallingrain Com/ world/ SA/۱۴/Turabah html؛ ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تربه»، شماره۵۸۶۱. رده‌های این صفحه : تاریخ عربستان سعودی | جغرافیای عربستان | شهرهای تاریخی عربستان | وادی های عربستان
|